دوبیتی چیست؟

دوبیتی چیست؟
مهدی یعقوبی

 دوبیتی را به ریختن بحر در کوزه تشبیه کرده اند . این تشبیه طبعا به دلیل ایجاز و کوتاهی این قالب شعر فارسی ( یازده هجایی و مرکب از چهار مصرع ) است که شاعر باید مضامین و مفاهیم غالبا اروتیک و عاطفی  را در آن بگنجاند . قالبی که در رابطه با رباعی دارای انعطاف و قدرت مانور تکنیکی بسیار کمتری برخوردار است و از این رو تاثیر متقابل و ارگانیک بر روی مضامین می گذارد .
بخاطر همین ظرافت و پیچیدگی تنها افراد انگشت شماری که تبحر در شعر داشتند توانستند در این حیطه موفق عمل کنند و دوبیتی های ناب بسرایند .
دوبیتی در پروسه پر فراز و نشیب تاریخ ایران بر خلاف دیگر قالب های سنتی که غالبا زبانی فاخر و اشرافی بتن کرده اند از دل عامه مردم بر خاسته است و از این رو در ژرفای پنهان و ناخودآگاه آنان نفوذ کرده است و به طرز سحرآمیز و تقدس مابانه فرم خویش را تحمیل .
برای رهایی از این دور تسلسل و پالایش و زایش نوین باید زبان شعری و سبک خاص خود را یافت . این زبان شعری باید دینامیک و درون جوش باید باشد و نه مکانیکی ،  زبانی که در روند زندگی شاعر با جانش ممزوج شده است و از اعماق روح و روانش می جوشد و در باغ شعرش برگ و بار و شکوفه می دهد .

من بر خلاف قواعد رباعی  که مصاریع در ارتباطی ارگانیک ( عمودی و افقی )  در مصرع آخر  ضربه نهایی را می زند ،  در دوبیتی به دلیل همین محدویت ها قائل نیستم. اگر چه  این اتفاق زیبا اگر رخ دهد اثر شعر را به صورت کمی و کیفی افزایش می دهد .
اگر اشعار دوبیتی سرایان کهن  را کند و کاو کنیم می بینیم که رشته سرخی  که تمام دوبیتی هایشان را به هم پیوند میدهند تاملات عاطفی و عاشقانه است و بندرت و اتفاقی آشنایی زدایی و ضربه پایانی شکل گرفته است . طبعا در قرون گذشته نقد و بررسی شعر و تکنیک ها در حد و حدود امروز نبوده است و بیشتر ناخودآگاه و کلیشه ای عمل می کرده اند . تنها پس از مشروطه و ظهور شعرنو و سپید این درک و ارزیابی ها به فاز بالا بلندتری رسیده است و شاعران به کشف دنیاهای تازه دست یافته اند .
 چشم ها را باید شست
عناصری که یک دوبیتی را دوبیتی می کند چیست . آیا با جامع و سهل و ممتنع می شود تبین اش کرد . آیا با مولفه های جزمی که دوبیتی سرایان کلاسیک از آنان به مثابه آیه هایی لایتغیر استفاده کرده اند تعریف می شود و هنوز هم  کارکردهای شاعرانه ارائه میدهد . یا باید چشم ها را شست و با رویکردی دیگر به آن نگاه کرد و شناخت خود را از سطح به عمق سمت و سو داد .
با یک ارزیابی شتابزده میتوان تشخیص داد که نسل امروز دیگر با اشعار سنتی و تکراری متمایل نیست . هوای تازه می خواهد . خانه تکانی و غبارزدایی . تغییر و تحول در ساختار و حتی در محتوا و مضمونهایی بکر .
نیروهای واپسگرا و ارتجاعی از این روند رو به بالا و ساختارشکنی ها می هراسند .  اندیشه های آنان متعلق به عصر حجر و دوران قبیله ای و برده داری است . با روی کار آمدن آخوندها در ایران ادبیات ایران در محاق فرو رفت . آنها مانند امواج ملخ های گرسنه از قهقهرا و قبرستانهای تاریخ به مزارع سبز هنر و ادب ایران زمین هجوم آوردند و با نفس های الوده  ادبیات و هنر را مسموم کردند . ادبیاتی که مروج رقص و شادی و شراب و آزادی بود تبدیل شد به عزا و گریه و برگشت به دوران بربریت .
آنها کمر دوبیتی و رباعی را شکستند و دوبیتی های اروتیک و عاطفی و ناتورالیستی تبدیل شد به دوبیتی های زهرایی و حسینی و عاشورایی و جنگ و صدور انقلاب و روضه خوانی و مهدوی و رضوی....
این موریانه ها در جسم و روح دوبیتی رخنه کردند و آن را از زیبایی و احساس و عواطف تهی . سم های مهلک و کشنده ای که هم ظرف و هم مظرف هم شعر و هم شاعر را از پای افکندند و از خویشتن بیگانه تا  بجای دوبیتی چسناله های صد من یک غاز و جمکرانی سر دهند و  شاعری مسخ شده از خود ارائه .


حلقه مفقوده در دوبیتی های فارسی
 و نظر در وزن حقیقی به‌حسب ماهیت، تعلق به علم موسیقی دارد و به‌حسب اصطلاح و تجربه تعلق به علم عروض دارد. و نظر منطقی خاص است به تخیّل، و وزن را از آن جهت اعتبار کند که به وجهی اقتضاء تخیّل کند. پس شعر در عرف منطقی، کلام مخیِّل است و در عرف متأخران، کلام موزون مقفّی... اما قدما، شعر را کلام مخیِّل گفته‌اند، و اگرچه موزون حقیقی نبوده‌است و اشعار یونانیان بعضی چنان بوده‌است و در دیگر لغت قدیم مانند عبری و سریانی و فرس هم وزن حقیقی اعتبار نکرده‌اند».
 معیار الاشعار - خواجه نصیرالدین طوسی

یکی از حلقات مفقوده دوبیتی در تاریخ کهن این مرز و بوم که مغفول مانده است . عنصر تخیل و تصویر ( ایماژ ) بوده است . همان مولفه ای که از قدیم و ندیم ماهیت شعر را تشکیل میداده است . بدون تخیل دوبیتی مدرن صندلی یک پایه است . دوبیتی سرایان با این که به لحاظ تئوریک به این درک رسیده اند که وزن و شکل در خدمت عنصر تخیل و دیگر سازه هایی جوهری شعر است اما از آنجا که صورت بندی های قدیمی در ذهنشان ملکه شده است نمی توانند آن بندها را پاره و خود را رها کنند
البته این نقطه ضعف ارتباط سیستماتیک با حکومتی مرتجع و قرون وسطایی دارد که رویکرد ایدئولوژیک خود را در عرصه ادبیات با استفاده از امکانات بی حد و حصر خود حقنه کرده است و خواستار آن است تا در چرخه فرهنگی شاعران حکومتی باز تولید کند و هر کسی که بخواهد از این خط سرخ رد بشود در لای چرخدنده های خود له و لورده .
دوبیتی سرایی که روی پاهای خود ایستاده است در قدم نخست باید روح و روانش را از این غل و زنجیرها چه بلحاظ فرم و چه محتوا رها کند و با عرقریزی روح و کار مستمر به ابتدای راهی پای گذارد که چشم اندازهایی نغز دارد . در این راستا نه تنها افقهای تازه و دست نخورده رویارویش گشوده می شود بلکه خودش را هم کشف می کند . کشف استعدادهای بالقوه ای که در صحرای برهوت و کویرهای سوزان ادبیات حکومتی نه تنها بالفعل نمی گردد بلکه خار و خاکستر می شود .

مولفه های زیبا شناسانه دوبیتی
1 - سازه های زبانی
ادامه دارد 

( 1 ) این مطلب در پاسخ به سئوال یکی از خوانندگان دوبیتی هایم نوشته شد.